Yn ei gyfres hanes, Dave Gorman sydd yn olrhain hanes capel Bethel:-
Adeiladau amlwg ar Stryd y Popty, Aberystwyth yw perlau pensaernïol y dref, Capel Seion (Annibynwyr) a Chapel Bethel (Bedyddwyr). Adeiladwyd y ddau mewn arddull bensaernïol Eidalaidd, er bod gan gapel Bethel rai dylanwadau Gothig, ac adeiladwyd y ddau yn ystod chwarter olaf y 19eg Ganrif.
Adeiladwyd Seion ym 1876/78 ar safle pedwar tŷ, a brynwyd o ystâd Ffosrhydgaled, a disodli capel ‘wal hir’ yn Stryd yr Efail (Vulcan Street).
Adeiladwyd Bethel, y trydydd ar y safle, ym 1888/89 yn disodli’r hyn a oedd hefyd yn gapel ‘wal hir’.
Pensaer Seion oedd Richard Owens o Lerpwl a anwyd ym Mhwllheli a ddyluniodd Gapel Bedyddwyr Lloegr gerllaw, Alfred Place (1869/70); Eglwys Bresbyteraidd Lloegr, Stryd y Baddon (1871/72); a Chapel Tabernacl, Powell Street. Dechreuodd Owens ar fusnes llwyddiannus â Chymro arall yn Lerpwl, David Roberts, brodor o Lanelli, a arweiniodd at adeiladu dros 10,000 o dai teras yn Lerpwl, yn Toxteth i raddau helaeth, a ddaeth yn adnabyddus fel “Strydoedd Cymru”.
Pensaer Bethel oedd Thomas Morgan o Aberystwyth ac mae gan y capel lawer o debygrwydd i Gapel cynharach y Tabernacl, Stryd Powell (a ddymchwelwyd bellach), a adeiladwyd ym 1878/79. Aeth Morgan ymlaen i ddylunio’r adeilad swyddfa bost ar y Stryd Fawr (1901) ac adeilad Cambrian News yn Ffordd y Môr (1895) sydd bellach yn cael ei feddiannu gan W. H. Smith sydd, yn eironig efallai, bellach hefyd yn gartref i’r Swyddfa Bost presennol. Dyluniodd Morgan hefyd Gapel Methodistaidd Calfinaidd Salem, Stryd Portland (1895).
Erbyn diwedd mis Hydref 1889, cwblhawyd capel newydd Bethel ac adroddodd y Cambrian News a’r Welsh Farmers Gazette ar 1 Tachwedd 1889 fel a ganlyn:
Ddydd Sul, dydd Llun, dydd Mawrth a dydd Mercher, cynhaliwyd gwasanaethau yng Nghapel Bedyddwyr Bethel yn Stryd y Popty i ddathlu agor y capel newydd sydd wedi’i godi ar gost o tua £3,000 ar safle’r hen addoldy. Adeiladwyd yr adeilad newydd yn yr arddull Corinthian ac mae’n gallu dal tua 800 o bobl. Mae’n ysgafn ac wedi’i awyru’n dda gydag eiddo acwstig da, ac mae’r Parch J. A. Morris, y gweinidog, y diaconiaid a’r gynulleidfa i’w llongyfarch ar ganlyniad misoedd o lafur a meddwl pryderus. Fore Sul, cysegrwyd yr adeilad gan gyfarfod gweddi.
Ar yr 2il o Dachwedd 1889, cafwyd adroddiadau manwl yn yr Aberystwyth Observer a Merionethshire News
Mae Capel Cymreig newydd y Bedyddwyr yn y dref hon newydd gael ei gwblhau, a dywedir ei fod yn un o’r rhai mwyaf dwylo yng Nghymru. Saif, fel y gŵyr ein darllenwyr lleol, ar safle’r hen dŷ cwrdd ar gornel Stryd y Popty a Stryd Portland, yn edrych tuag at Y Stryd Fawr, mewn man agored, ac wedi’i amgylchynu, ac eithrio ar un ochr, wrth ei fynwent ei hun, lle claddwyd olion Bedyddwyr cynnar y dref.
Mae’n adeilad golygus iawn yn gyfan gwbl. Mae’r waliau ochr wedi’u gorffen â sment, gyda llinynnau ac architrafau wedi’u mowldio’n drwm. Mae’r ffrynt, sydd ag ymddangosiad dymunol, o gymeriad sylweddol iawn, ac mae’n bennaf o’r urdd Gorinthaidd. Mae’r deunydd wedi’i ddewis yn dda ac yn ofalus, ac mae’r gwahanol liwiau’n asio’n fwyaf cytûn. Mae’r wal o garreg las Llanddewi Brefi, wedi’i gwisgo â morthwyl, ac mae’r gwaith wedi’i wisgo o garreg Grinshill. Mae mynediad eang o risiau Swydd Efrog yn mynd at y fynedfa. Mae’r porth, sydd â dau ddrws, wedi’i fowldio a’i gerfio’n gyfoethog, ac wedi’i gefnogi gan bedair colofn gwenithfaen caboledig, gyda phriflythrennau wedi’u cerfio’n gyfoethog, ac mae gan y pen talcen uchod ddwy derfynell gerfiedig, gyda dwy sbangl fawr wedi’u cerfio’n odidog oddi tani, yn cyflwyno ymddangosiad trawiadol. Cefnogir y pediment gan bedwar pilastr gwenithfaen caboledig anferth o Aberdeen, y mae priflythrennau Corinthian wedi’u cerfio’n gywrain drostynt.
Roedd yr un adroddiad papur newydd hefyd yn rhoi disgrifiad manwl o’r tu mewn gan gynnwys y canlynol:
The vestibule, or lobby, which is large, has a very pleasing and light appearance. It is laid with a well-selected pattern of Godwin’s encaustic tiles, and surrounding it is a dado of pitch pine, four feet high, and in the centre is a large and handsome stained glass window. The gallery is reached from here by two staircases. There are also two entrances to the ground floor, access being through two doors on each side – an arrangement which will prevent draughts and make the chapel so much more comfortable.
The pulpit, or rather the platform or rostrum, for there is no pulpit, is placed on the east end, and commands a full view of every sitting on the floor and the gallery, which runs round three sides of the building. The front of the platform is very handsome. It is divided into richly carved panels by ebonised columns and pilasters, with carved capitals of pitch pine, and with open ironwork of rich design on the top, and richly decorated. At the back is a mahogany seat, covered with rich Utrecht velvet. Behind the rostrum on the wall is a well-executed architectural design in plaster, whilst above is a large and handsome stained glass circular window. The baptistry is well arranged in the floor of the rostrum. The communion pew is raised two steps above the floor; the front is panelled in wood, with open ironwork, and decorated, the whole being capped with a mahogany rail.
Yr Organ
Ychydig a newidiodd dros y 35 mlynedd ganlynol. Y datblygiad mwy arwyddocaol oedd prynu, ar ôl cyfnod hir o godi arian, a ddechreuwyd gyntaf ym 1894, organ bib gan Frederick Rothwell o Harrow i gymryd lle’r organ Americanaidd a oedd wedi bod yn cael ei defnyddio er 1889.
Daeth rhodd agoriadol i’r gronfa, ym mis Chwefror 1894, o £5 o’r Aelod Seneddol Matthew Lewis Vaughan Davies o Danybwlch. £10 gan y Bedyddiwr dylanwadol, W. R. Rickett, o Hampstead. Araf oedd y codi arian ac, erbyn y Cadoediad a diwedd yr elyniaeth ym mis Tachwedd 1918, penderfynwyd y dylai’r organ fod yn gofeb addas i’r rhai o’r gynulleidfa a oedd wedi colli eu bywydau yn y gwrthdaro. Gwnaed ymdrech ar y cyd i godi’r arian sy’n weddill ac, erbyn 1923, gwnaed taliad o £1,275.1.10 i Frederick Rothwell.
Cafodd yr organ ei chysegru, ei dadorchuddio a’i chwarae am y tro cyntaf mewn gwasanaeth arbennig brynhawn dydd Sul 16 Mawrth 1924, “diwrnod na ddylid ei anghofio byth” yn ôl rhifyn yr wythnos ganlynol o’r Cambrian News and Welsh Farmers Gazette. Gosodwyd dau blac pres ar yr organ; un yn rhestru enwau’r 11 dyn o’r gynulleidfa a gollodd eu bywydau yn ystod y gwrthdaro; a’r llall wedi’i arysgrifio ag “O barch i bob un o’r eglwys hon a roddodd ei einioes ynglyn a’r Rhyfel Mawr, 1914-1918”.
Cyfansoddodd y cyfansoddwr o Benparcau, David de Lloyd, aelod o’r gynulleidfa, “Er Cof” (In Memoriam) ar gyfer y gwasanaeth. Ychydig dros wythnos yn ddiweddarach, ar 24 Mawrth, rhoddwyd y datganiad agoriadol ar yr organ newydd gan Syr Walford Davies, Athro cerdd cyntaf Gregynog (Prifysgol Cymru).
Yn 2012, dyfarnwyd grant sylweddol gan Gronfa Treftadaeth y Loteri Genedlaethol tuag at adfer ei organ bib hanesyddol, gyda help gan Gyngor Tref Aberystwyth. Ar 30 Mehefin 2019, cynhaliodd Bethel gyngerdd cloi Gŵyl Gregynog, pan roddodd y cyfansoddwr, Meirion Wynn Jones, ddatganiad ar yr organ a oedd yn cynnwys gweithiau gan sawl cyfansoddwr o Aberystwyth gan gynnwys “Er Cof” de Lloyd a gweithiau gan Syr Walford Davies.
Yr Ysgol Sul
Yn ogystal â gwasanaethau rheolaidd, roedd ysgol Sul lewyrchus a chymdeithasau ac roedd yn cynnal eisteddfodau. Mae gan lawer yn y dref gysylltiadau teuluol ag achos y Bedyddwyr yno. Ymhlith y rhain mae preswylydd ac athrawes adnabyddus Aberystwyth, Mrs June Griffiths, y bu ei rhieni, Mr E.G. a Mrs A.E. Kenny, yn ofalwyr ym Methel am nifer o flynyddoedd. Mae eraill, a oedd yn byw gerllaw, yn cofio “gwrando ar y canu hyfryd ar nos Sul, yn enwedig yn ystod misoedd yr haf pan oedd y ffenestri ar agor”.
Gweinidog presennol (2021) Capel Bethel yw’r Parchg Peter Thomas.
